Od szabatu do niedzieli: transformacja czasu świętego we wczesnym chrześcijaństwie

Kwestia zniesienia szabatu często wywołuje ożywione dyskusje w kręgach chrześcijańskich. Często twierdzi się, że sam Jezus Chrystus zniósł dzień szabatu jako dzień odpoczynku, jednak obiektywna analiza historyczna wskazuje na coś innego. Zanim sformułujemy ostateczne wnioski, należy odwołać się do faktów, starannie zbadać źródła pierwotne i przeanalizować proces transformacji tradycji religijnych.

W różnych denominacjach chrześcijańskich rozpowszechnione jest przekonanie, że ich nauka jest bezpośrednią kontynuacją nauczania apostołów i ich stylu życia. Jednak czy współczesne praktyki kościelne rzeczywiście odzwierciedlają pierwotne chrześcijaństwo, takie jakie znali pierwsi naśladowcy Jezusa? W szczególności ważnym pytaniem pozostaje: kiedy i przez kogo wprowadzono kult w dzień niedzielny zamiast szabatu, nakazanego w Torze?

Fakty historyczne pozwalają prześledzić genezę tej tradycji. Pierwsze oficjalne uznanie niedzieli dniem wolnym od pracy nastąpiło 7 marca 321 roku, kiedy rzymski cesarz Konstantyn I Wielki wydał stosowny edykt. Ten władca, który osiem lat wcześniej po raz pierwszy zezwolił na swobodne wyznawanie chrześcijaństwa, ogłosił niedzielę dniem odpoczynku, zastępując nią tradycyjny dla chrześcijan dzień szabatu. Przed edyktem Konstantyna obywatele Imperium Rzymskiego obchodzili w tym dniu „dzień Słońca”, co wskazuje na możliwe pogańskie wpływy w tym procesie.

Niektórzy badacze twierdzą, że przyczyną tej zmiany było pragnienie upamiętnienia dnia Zmartwychwstania Chrystusa. Jednakże we wczesnych tekstach Nowego Testamentu brakuje bezpośrednich wskazówek dotyczących konieczności oddawania czci właśnie w niedzielę. Nowy Testament nie nazywa pierwszego dnia tygodnia „dniem zmartwychwstania”, a jedynie określa go jako „pierwszy dzień tygodnia”. Co więcej, nigdzie nie jest powiedziane, że Wieczerza Pańska powinna być sprawowana wyłącznie w niedzielę. Apostoł Paweł w swoich listach (1 Kor. 11:18, 20, 33, 34) nie wiąże tego sakramentu z określonym dniem tygodnia. Nawet wczesnochrześcijańscy autorzy, tacy jak Barnaba i Justyn Męczennik, traktują niedzielę jedynie jako drugorzędną przyczynę nabożeństwa, a nie jako fundamentalny nakaz teologiczny.

Po zniszczeniu Jerozolimy w 70 roku n.e. chrześcijanie, którzy uciekli z miasta, nadal przestrzegali szabatu. Według historyka Epifaniusza, takich chrześcijan nazywano „nazarejczykami”, ponieważ trzymali się tradycyjnych żydowskich obyczajów, w tym szabatu, obrzezania i innych przykazań Tory. To pokazuje, że aż do końca I wieku kościół jerozolimski nadal czcił szabat i nie doszło do żadnego oficjalnego przejścia na niedzielę.

Jednak w 135 roku n.e., po stłumieniu powstania Bar Kochby, cesarz Hadrian zburzył Jerozolimę i zakazał żydowskich praktyk religijnych, w tym przestrzegania szabatu i obrzezania. Zasiedlił miasto nowymi mieszkańcami, a Żydom, w tym Żydom-chrześcijanom, zabroniono tam osiedlania się. W tym czasie w Jerozolimie istniała niewielka wspólnota pogan-chrześcijan, którzy zaczęli dystansować się od tradycji żydowskiej i wprowadzili obchodzenie Paschy w niedziele.

Ten rozłam między żydowskimi a pogańskimi chrześcijanami spowodował dalsze zmiany liturgiczne. Ci, którzy zerwali więź z judaizmem, przyjęli nowy dzień kultu – niedzielę. Jednak w pierwszych wiekach chrześcijaństwa zmiana ta nie miała charakteru powszechnego. Przeciwnie, świadectwa ojców Kościoła wskazują, że szabat nadal był przestrzegany przez wielu chrześcijan w różnych regionach.

Kościół rzymski odegrał kluczową rolę w ostatecznym przejściu na niedzielne nabożeństwa. W II wieku Justyn Męczennik, żyjący w Rzymie, stanowczo sprzeciwiał się szabatowemu odpoczynkowi, określając go jako „przeżytek” i „obcy” chrześcijanom. W tym samym czasie w Rzymie wprowadzono post w soboty, co było sprzeczne z żydowską tradycją radosnego obchodzenia tego dnia. Zwyczaj ten miał na celu nie tylko wyrażenie żalu z powodu cierpień Chrystusa, ale także demonstrację „pogardy dla Żydów i ich szabatu”, jak twierdził papież Sylwester.

Stopniowo zmieniła się teologiczna interpretacja szabatu. W zachodniej tradycji chrześcijańskiej szabat przestał być dniem radości, stając się dniem żałoby i postu, podczas gdy niedziela została ogłoszona dniem radosnego świętowania. To przeciwstawienie umocniło dominację niedzieli w kalendarzu chrześcijańskim.

Sobory i walka z żydowskimi tradycjami

W ciągu IV–V wieku sobory kościelne wielokrotnie uchwalały dekrety skierowane przeciwko praktyce przestrzegania szabatu. Na przykład sobór nicejski (325 r.) postanowił, że chrześcijanie powinni „unikać wszelkiego udziału w żydowskich zwyczajach i tradycjach”. Sobór w Antiochii (345 r.) zakazał obchodzenia Paschy wraz z Żydami, grożąc ekskomuniką tym, którzy kontynuowali tę praktykę.

Ten antysemicki kurs kontynuowano w kolejnych wiekach. W 538 roku sobór w Orleanie zakazał pracy w niedzielę, dopuszczając jednak uczestnictwo w nabożeństwach w szabat. W 585 roku sobór w Mâconie nakazał ścisłe przestrzeganie niedzieli, a w 589 roku sobór w Narbonie wprowadził ostateczny zakaz przestrzegania szabatu.

Podobne zakazy świadczą o tym, że przestrzeganie szabatu pozostawało powszechną praktyką wśród chrześcijan. Gdyby ta tradycja już wygasła, nie byłoby potrzeby tak stanowczych zakazów.

Fakty historyczne jasno wskazują, że szabat nie został zniesiony ani przez Chrystusa, ani przez apostołów. Pierwotny Kościół, zwłaszcza w Jerozolimie, nadal czcił dzień szabatu zgodnie z tradycją. Jednakże w wyniku zmian politycznych i teologicznych zainicjowanych w Rzymie i Aleksandrii, niedziela stopniowo zajęła miejsce szabatu w praktyce chrześcijańskiej.

Zatem zmiana dnia nabożeństwa nastąpiła nie w wyniku objawienia teologicznego, lecz pod wpływem tendencji politycznych, społecznych i antyżydowskich w Cesarstwie Rzymskim. Kwestia szabatu pozostaje otwarta dla każdego wierzącego, a jej badanie wymaga uważnej analizy Pisma Świętego i historii.

Kościół katolicki, jak świadczą jego własne źródła, otwarcie deklaruje, że ustanowienie niedzieli jest jego inicjatywą. The Catholic Press (Sydney, 1900) przyznaje: „Niedziela jest katolickim ustanowieniem, a jej przestrzeganie może być uzasadnione jedynie na podstawie autorytetu Kościoła katolickiego… W Piśmie Świętym nie ma żadnego miejsca, które uzasadniałoby przeniesienie nabożeństwa z ostatniego na pierwszy dzień tygodnia”.

Amerykański Catholic Quarterly Review (1893 r.) formułuje jeszcze bardziej kategoryczne oświadczenie: „Protestantyzm, odrzucając autorytet Kościoła katolickiego, nie ma właściwych podstaw dla swojej niedzielnej teorii i logicznie rzecz biorąc powinien byłby przestrzegać szabatu jako dnia odpoczynku”.

Analogiczne stwierdzenia znajdują się również w innych katolickich źródłach, potwierdzając, że zmiana dnia kultu jest wynikiem autorytetu kościelnego, a nie biblijnego nakazu.

Zachowywanie żydowskich praktyk na peryferiach imperium

Pomimo nacisku ze strony oficjalnego Kościoła, szereg grup chrześcijańskich nadal zachowywało tradycyjne żydowskie elementy wiary, zwłaszcza w regionach znajdujących się poza bezpośrednim wpływem rzymskiego chrześcijaństwa. Należeli do nich waldensowie, żyjący w odosobnionych dolinach alpejskich Francji i Włoch, a także chrześcijanie celtyccy w Irlandii, Szkocji i Walii. Kościoły wschodnie Persji, Chin i Indii, a także afrykańskie wspólnoty chrześcijańskie w Etiopii nadal czciły szabat, zachowując i inne elementy żydowskiej tradycji religijnej.

Abisyńscy (etiopscy) chrześcijanie, na przykład, twierdzą, że ich kościół wywodzi się od eunucha etiopskiego, wspomnianego w Księdze Dziejów Apostolskich (Dz. Ap. 8). Przez wieki ich wspólnoty pozostawały odizolowane od Kościoła Zachodniego, co pozwoliło im zachować znaczący wpływ tradycji żydowskich. Nadal obchodzili szabat wraz z niedzielą, praktykowali obrzezanie i rozróżnienie zwierząt czystych i nieczystych.

„Przez ponad siedemnaście wieków Kościół Abisyński obchodził szabat jako święty dzień zgodnie z Czwartą Przypowieścią”, – zauważają badacze afrykańskiego chrześcijaństwa.

Jednym z jaskrawych przykładów chrześcijańskiej tradycji, która pozostała poza wpływem Konstantyna i jego reform, był Kościół Perski. Ta wspólnota, nazywana przez swoich przeciwników nestoriańską, wywodzi swoje początki od jednej z pierwszych misji chrześcijańskich – głoszenia Ewangelii przez apostoła Tadeusza w mieście Edessa.

Historyczne źródła wskazują, że nestorianie przestrzegali szeregu tradycji sięgających korzeniami wczesnego judaistycznego chrześcijaństwa. Coleman pisze: „Przestrzegają świąt Pańskich i czczą Szabat, w którym powstrzymują się od pracy. Ten dzień obchodzą zupełnie inaczej niż wszystkie pozostałe”. Co więcej, w swoich pracach zauważa, że „nestorianie odprawiają kadzenie w Szabat i święta”. Z kolei wybitny teolog Filip Schaff, badając ich praktyki religijne, stwierdza: „Nestorianie nie jedzą wieprzowiny, przestrzegają Szabatu i odrzucają takie dogmaty katolickie, jak spowiedź sakramentalna i czyściec”.

Nie mniej znamienna jest historia Kościoła w Indiach. Zgodnie z tradycją, pierwsze wspólnoty chrześcijańskie na południowo-zachodnim wybrzeżu Indii (Malabar) założył sam apostoł Tomasz. Kiedy w XVII wieku portugalscy odkrywcy dotarli do brzegów Indii, znaleźli tam już ponad sto kościołów chrześcijańskich. Ich zdumienie wzbudził jednak fakt, że wspólnoty te nie podążały za dogmatami Kościoła Rzymskiego. To stało się przyczyną nacisków religijnych, w tym ze strony Inkwizycji, mających na celu nawrócenie tych wiernych na katolicyzm.

Delon w swojej książce „Raport o Inkwizycji w Goa” (1684 r.) opisuje, że chrześcijanie św. Tomasza zostali oskarżeni przez inkwizytorów o „judaizujące” skłonności. Wśród podstaw oskarżenia wymieniał się przestrzeganie szabatu, odmowę spożywania wieprzowiny, zajęcy i ryb bez łusek, przygotowywanie baranka paschalnego i szereg innych praktyk, pokrywających się z prawem Mojżeszowym.

Filip Schaff potwierdza, że „przestrzeganie siódmego dnia – szabatu – było powszechne i zakorzenione wśród wiernych Kościoła Wschodniego, a także chrześcijan św. Tomasza w Indiach”. To samo można powiedzieć o innych wschodnich grupach chrześcijańskich, które odłączyły się od Rzymu po Soborze Chalcedońskim (451 r.), w tym o Abisyńczykach, Jakubitach, Maronitach i Ormianach.

Kiedy wszystkie te świadectwa zostaną zebrane, staje się oczywiste, że przez prawie tysiąclecie wczesnych chrześcijan zachowywali swoją wierność mesjańskim tradycjom, pomimo nieustających prześladowań i nacisków religijnych. W odległych regionach, takich jak Etiopia, gdzie wpływ inkwizycji i katolickiej dominacji był osłabiony, te tradycje przetrwały do dziś.

Katolickie stanowisko w sprawie zmiany dnia szabatu na niedzielę

Kościół katolicki otwarcie deklaruje swoją kluczową rolę w zmianie dnia nabożeństwa, podkreślając, że to przejście jest wyłącznie jego ustaleniem. W wydaniu The Catholic Press (Sydney, Australia, sierpień 1900 r.) zauważono: „Niedziela jest katolickim ustaleniem, a jej przestrzeganie może być uzasadnione jedynie na podstawie katolickiego autorytetu… Od początku do końca Pisma Świętego nie ma ani jednego miejsca, które uzasadniałoby przeniesienie cotygodniowego nabożeństwa z ostatniego na pierwszy dzień tygodnia.”

Ten punkt widzenia potwierdzają również inne katolickie źródła. Tak, w American Catholic Quarterly Review (styczeń 1983 r.) John Gilmary Shea pisze: „Protestantyzm, odrzucając autorytet Kościoła katolickiego, nie ma właściwych podstaw dla swojej niedzielnej teorii i logicznie powinien byłby przestrzegać szabatu jako dnia odpoczynku.”

W 1903 roku ksiądz Brady w swoim wystąpieniu, opublikowanym w Elisabeth, N. J. News, podkreśla: „Biblia w żaden sposób nie wspiera protestantów w przestrzeganiu niedzielnego dnia. Niedziela jest ustaleniem Kościoła rzymskokatolickiego, a ci, którzy ją przestrzegają, wypełniają przykazanie Kościoła katolickiego.”

Ta pozycja jest wyraźnie wyrażona również w późniejszych katolickich pracach. W książce Vincenta J. Kelly’ego Forbidden Sunday and Feast-Day Occupations (str. 2) twierdzi się: „Bóg dał swojemu (katolickiemu) Kościołowi władzę wyznaczania każdego dnia lub dni, które uzna za konieczne do oddawania czci. Kościół wybrał niedzielę, pierwszy dzień tygodnia, i z czasem dodał inne dni święte.”

Kościół katolicki również twierdzi o swoim wyłącznym prawie do władzy religijnej, o czym świadczy encyklika papieża Leona XIII (20 czerwca 1894 r.): „Zajmujemy na tej ziemi pozycję Wszechmogącego Boga.” To oświadczenie jest wzmocnione publikacją w The Catholic National (lipiec 1895 r.), gdzie czytamy: „Papież jest nie tylko przedstawicielem Jezusa Chrystusa, ale samym Jezusem Chrystusem, ukrytym pod płaszczem ciała.”

Zbory protestanckie, które przejęły niedzielną służbę bożą, zdaniem katolickich autorów, tym samym uznają autorytet Kościoła Rzymskiego. W Our Sunday Visitor (5 lutego 1950 r.) zauważa się: „Protestanci… chętniej przyjmują niedzielę niż szabat jako dzień służby bożej, po tym jak Kościół katolicki dokonał zmiany… ale protestancki umysł, zdaje się, nie zdaje sobie sprawy z tego, że przestrzegając niedzieli, uznają autorytet przedstawiciela Kościoła – Papieża.”

Ta idea jest odzwierciedlona również w pracy S. D. Moshny Storia Della Domenica (1969 r.): „Nie Stwórca Wszechświata z Księgi Rodzaju 2:1-3, ale Kościół katolicki może rościć sobie prawo do honoru zapewnienia człowiekowi co siedem dni przerwy w jego pracy.”

Historyczne postanowienie The Most Holy Councils, cytowane przez Philipa Lobbe i Carreła Cosarta, potwierdza to twierdzenie: „Utrzymujemy, że święta apostolska stolica (Watykan) i papież rzymski sprawują zwierzchnictwo nad całym światem.”

Zatem Kościół katolicki otwarcie przyznaje, że to on, a nie Pismo Święte, ustanowił tradycję niedzielnej służby bożej. W A Doctrinal Catechism (Peter Geyermann, 1957 r.) wprost stwierdza się: „Przestrzegamy niedzieli zamiast szabatu, ponieważ Kościół katolicki przeniósł świętość szabatu na niedzielę.”

Ta idea jest podsumowana w The Catholic Universe Bulletin (14 sierpnia 1942 r., str. 4): „Kościół zastąpił przestrzeganie szabatu przestrzeganiem niedzieli na mocy boskiego, nieomylnego autorytetu, nadanego mu przez jego Założyciela, Jezusa Chrystusa. Protestant, twierdzący, że Biblia jest jedynym przewodnikiem wiary, nie ma żadnej podstawy do przestrzegania niedzieli. W tym względzie adwentyści dnia siódmego i szabatujący zielonoświątkowcy są jedynymi konsekwentnymi protestantami.”

Historyczny kontekst praktyk judaistycznych we wczesnym chrześcijaństwie

Czwartym argumentem za zachowaniem żydowskiego dziedzictwa wczesnego Kościoła jest kontynuacja praktyk, nie naruszonych dekretami cesarza Konstantyna. Historyczne świadectwa wskazują na to, że przez stulecia po Chrystusie znaczna część chrześcijańskich wspólnot nadal przestrzegała szabatu i innych przepisów Starego Testamentu. To potwierdza, że przeniesienie dnia kultu z szabatu na niedzielę nie było wynikiem nauczania apostołów, ale skutkiem późniejszych decyzji politycznych i kościelno-państwowych.